İnsanın kendi varlığına olan merakı kasvetli bir topluluktur belki de. Kendi varlığından yola çıkarak tümtanrıcılığın bütün imkanlarını kendi hayatına serimleyen insan, yanıbaşındaki tehlikenin; yani bir başka varlığın içine sığınmak ister. Kendi varlığını kurgulamada organik bir dinamiği vardır kişinin. Bu sistematik tanrıcılık soyutlamalarıyla şekillenir. Hayatı boyunca her yerde iyi ve kötü idesinin yaşamını yol gösterici bir bakış açısı gibi tanımlar. Felsefede bunu derinlerde bir sorun olarak ortaya koyan iki düşünür Platon ve Kant'tır. İnsan kendi varlığının manasını ararken ahlak ve dini bir çeşit aracı olarak kullanır. Ahlakı algılamanın araçlarından bir yol olan din, felsefenin aksine insan varlığını daha mistik bir galaksiye sürükler. Varlığın manasını ararken aynı anda iyinin ve ahlakın irdelenmesi; dolaylı ve can sıkıcı bir ılımlılıkla da olsa bütün yüzyılların barbarlığını liberal, hümanist tesellilerin insanlık dışı darbelerle yok oluşunu gösterir.
Ben merkez bir eksenin çevresinde dönen insan; varlığının manasını ararken taradığı her alanda sonsuz ve farklı bir ufka doğru yol alır. Etik aydınlanmanın birincil araçlarından olan felsefe "yaşantıların netliği" ve "kavramların doğruluğu" arayışında yine bunu açar. İnsan bedensel yaşantısının gündelik olgularına sürekli başvurarak desteklenen etik idealizmden oluşan aurasıyla; felsefi iklimlere malzeme olmuştur. Varoluşçuluğun, gerçek dünyayla bağlantısının derin anlamda düzmece bir şey olduğunu en sonunda yine hisseder. Varoluş; ontoloji ve bilinç modeli bir takım soyutlamalardan, dogmatik tükeniş mitolojilerinden ibarettir. Mistisizm ve mantık arasındaki zıtlığı insan yaşamında köksalmışlık ve ölümden sonra yaşamın olduğuna dair sezgileri arasında da vardır. Heidegger klasik felsefe geleneği olarak adlandırdığı varlık ve varlığın üstünün örtülmesini kriz olarak görür. Bu kriz felsefenin Platon ve Aristotales çizgisinden beri gelen ve Descartes'in Kartezyan düşüncesiyle temellerini sağlamlaştıran bir gelenek olarak Alman idealistleriyle doruk noktasına ulaşmıştır. Bu krizde gelen son noktada da aşkın, varlığın (transendent) ilan edilimi ve zamanın varlıktan soyutlanması insanın varlıkla arasındaki bağın koparılışına neden olduğu gibi varlıkla insan arasındaki bağın da koparılışına sebebiyet vermiştir. Bu koparılışla varlık zamandan yoksun kılınmış zaman ise ontik alanla kurulu bir mahal olarak anlaşılmıştır.
Evrenin tamamını ya da insanın varoluş amaçlarının ne olduğunu anlamamıza aracılık eden ve yaşanan bu büyük kafa karışıklığının altında, insanın kendi hakkındaki yanılgısını anlatan bir yapımdan söz edeceğim. Ingar Bergman tarafından yönetilen, 1957 yapımı Yaban Çilekleri. Öncelikle Bergman'ın bütün filmleri gibi ruhun köşelerini esneten bir yapım olmuş. Sanatın bütün seslerini susturarak imgelerle varlığa olan soruyu bir köprü olarak kullanıp, dolayısıyla kuşkulu ve karanlık bir noktada bağımsız bir bilinçaltı akımı yapmış. Duygu ve istek yaratıcılığı üzerinden giden Bergman, duygulanma sonucu eser verme halini göstermiş bize. Müspet ilimler ve buluşlarla sanatın gerektirdiği saf isteğe karşılık bizi uzunca bir düşünce, tasarı ve işin sistematik methodları açısından sezi ve ilham kaynağı aramaya yönlendiriyor. İlhamı sanatta her şeyin başı olarak tanımlayan Lessing'in izinden giden Bergman güdümlü sanat ideolojisini serimliyor. Çapraşık ve dolambaçlı telkinler yerine sezi ve ilhamı ön planda tutarak bugün bile aktüel değerinden hiçbir şey kaybetmeyecek bir eser meydana getirmiş.
Filmin baş karakteri Prof. Ishak kendi dışında olmaklığın ölüm korkusunun çemberinde bir yolculuğa çıkar. Sürrealist akımın öncüleri gibi bilinç dışının düşsel dünyaya yönelme, açık düşlerin gizli dünyasını dile getirme, objelerin ve biçimlerin gerçekliği ve tanınabilmesini esas alan Bergman bolca rüyalara yer vermiş. Film boyunca Ishak'ın rüya içinde rüya gördüğünü izleriz. Sürrealist akım edebiyatçıları ise, insanın bilinçaltını çevreleyen, gizli dünyalarının bulunduğu yerler için, orada hipnotik uyku yaparken geçirerek çağrışımlarla gördükleri rüyaları uykulu iken söylemiş ve bunların içinde, uyanıkken yazdıklarında ancak hiçbir baskı ve etki altında kalmadan, sıkılma, utanma gibi duygulara yer vermeden, hatta duyguları bölen noktalama konusunda dahi kullanmadan otomatik metinlerle birleştirmişlerdir.
Ishak rüyasında yıkık dökük binalarla çevrili bir sokakta yürür. Rüyasında bir saat görür. Akrep ve yelkovanı yoktur. Bergman burada tüketilişin soyutluluğuna girerek insan varlığını hergünkülükten çıkarıp zamanla yüzleştiriyor. Varlıktan hiçliğe bir geçiş akımı sağlıyor. Kayıtsızlık olarak noktasallığın aşılması ve felç olmuşluğun durağanlığı içinde olumsuzlamanın olumsuzlamasını irdeliyor. Bu tefsire göre zaman kavramını "görüsel oluş" olarak bakış açımıza sunuyor. Akrepsiz ve yelkovansız bir saatin karşısında ölümle yüzleşen Ishak aynı anda kendi silüetini ölü olarak görüyor. Rüyada ölümün bilinmezliğini; dolayısıyla kayıtsızlığın noktasallığı olarak vurgulamış Bergman. Zamansallık yorumunu, ilkece alalede zaman kavramını Ishak'ın ufku dışında, tüm soyut ve duyusal dengesini ve zamana dahil oluşunun olanağını; zaman ve onun özüyle insan varlığının adeta içine alabilmesini görüyoruz.
Kendisi için düzenlenen jübile törenine katılmak için Ishak, gelini Marianne ile yola çıkar. Ishak'ın yolda karşılaştığı gençlerle arasında geçen diyalog; tanrı, din ve ahlak olgularına dokunuyor. Filmde daha çok Bergman, Sartre'nin Bulantı kitabına sadık kalmış. Ishak karakteri Bulantı'nın ana karakteriyle, gelini Marianne, ve yardımcısı Agda Bulantı'da geçen Otodidakt ve Françoise karakterleriyle eşleşiyor. Kitabı okuyanlar esinlenmeyi direkt fark edeceklerdir. Gençlerden Sara karakteri Ishak'a geçmişini hatırlatır. Aşık olduğu kadının, abisini seçmesi ve onunla evlenmesi Ishak'ın derinliğidir. Yolda karşılaştığı Sara karakteri de iki erkek arasında kalmıştır. Sara, papaz ve doktor arasında bir seçim yapmak durumundadır. Papazın ahlaklı ve duygusal biri olduğunu ama doktorun zengin biri olduğunu ve onu seçeceğini söyler. Ishak geçmişi hatırlayarak aşık olduğu kadın Sara, çocukluğu ve yaban çilekleri arasında tekrar gerçekle rüyanın arasında gider gelir. Modernizm vurgusu yapan Bergman bu iki kuşak arasında ince zekasıyla heykeltraş bir geçiş yapmıştır. Filmde dikkat çeken diğer bir detaysa; genç olanların sürekli beyaz giyinmesi, orta yaş ve üzerinin siyah giyinmesidir. Burada yine Bergman ölüm ve sonrasıyla, varlık ve manası arasında renklerle bir bağ kurmuş adeta. Film şimdiki zaman, geçmiş zaman ve gelecek zaman arasında seküler bir şekilde ilerliyor.
Ishak'ın gençlerle yaptığı konuşmalarda tanrının varlığına değinirler. Gençlerin tanrı var mıdır, inanıyor musunuz sorusuna Ishak bir şiirle cevap verir.
"Kokladığım her çiçekte onu hissediyorum
Baktığım her yerde onu görüyorum."
Şiirin devamını gençler tamamlar. Bergman yine tümtanrıcılık üzerinden ilerleyerek serimlemiş konusunu. İki kuşak arasındaki bu tartışmanın şatavatsız bir yöntemi vardır aslında. Bu yöntem mantığa düşkün dalaverecilere uygulanınca başarı sağlar ama; bu grup içerisinde nesneler ve belirsizliklerden sıyrılıyor.
Sartre'nın Bulantı kitabında geçen "Heyecanlanıyor. Gövdem dinlene halinde bir ince makine sanki. Başımdan gerçekten serüvenler geçti. Ayrıntıları aklıma gelmiyor, ama olayların şaşmaz bir biçimde art arda gelişini unutmadım. Denizler aştım, ardımda denizler bıraktım, ırmakların kaynaklarına ulaşmaya çalıştım ya da ormanlara daldım ve görmediğim kentlere yöneliyordum hep. Kadınlarla yatıp kalktım, heriflerle dalaştım. Geriye dönmek elimden gelmiyordu. Bir plağın geri dönememesi gibi. Bütün bunlar beni nereye götürüyordu? Şu ana, müzikle kaynaşan şu aydınlık yuvarlığın içindeki şu bankete." bu sözleri Ishak karakterine misyonlamış Bergman. Devam ettiği yolda yine kendisini bir rüyanın içinde bulan Ishak ödül almak için davet edildiği binada bir kürsünün yanına oturtulur. Bu bir sorguçtur ve Ishak'ı imtihan eder. Bir doktorun en temel görevi nedir diye soran sorguca Ishak yanıt vermez. Cevabın "af dilemek" olduğunu sorguç kendisi söyler ve cezasının yalnızlık olduğunu söyleyerek devam eder. Yalnızlığa vurgu yapan Bergman sesler ve şekiller arasında güçlü bir birlik kuran insanın çevresindeki nesneleri ne iseler ondan başka bir şey olduklarını kavramalarını Ishak'ın kürsü diyaloğunda anlatımlar. İnsan varlığının su gibi saydam soyut düşüncelerle benliğini temizlemesi yine serüven duygusuyla ortaya çıkmıştır. Ishak'ın yalnızlık ve varlığını sorgulama serüveninde; duyguların olaylardan gelmediği kanıtlanmış, ard arda geliş biçimine bağlı olarak zamanın akıp gittiği bir anın ötekine onun bir başkasına götürdüğü her anın kaybolup gittiği durdurmaya kalkmanın boş olduğunu hissedebiliyoruz. Durmadan sözü edilen zaman akışı; insan varlığının ihtiyarlayacağını düşündürür ama asla kabul ettirmez. Serüven duygusu burada meydana gelir. Buna zamanın çevrilmezliği diyoruz.
Ishak burada; kürsüde yine bir ilki görerek bilim karşısında çaresizliğe kapılır ve ne kadar eksik olduğunu anlar. Sorguç Ishak'a ölen eşini canlı olarak gösterir ve eşine gereken ilgiyi göstermediğini, yapması gereken görevlerini yapmadığını söyler. Ishak kendi varlığıyla ve bilinçaltıyla yüzleşir.
"Herkes hiçbir zaman ölmez, çünkü ölemez. Zira ölüm hep kendi ölümümdür ve sahih olarak ancak öne koşucu kapalılığı açma kararlılığı içinde varoluşa dair biçimde anlaşılabilir. Hiçbir zaman ölmeyen ve bitişe doğru varlığı yanlış anlayan herkes ölümden kaçışa karakteristik bir tefsir sağlar. "Bitişe daha çok zaman var" denilir. Buradaki zamana sahip olma kaybedilebilirlik anlamında kendini ortaya koyar. Bu zamanın sonluluğunu anlamak demek değildir." Bu sözleri Ishak üzerinden ölümle yüzleşme ve ölümün gerçekliği olarak aynalamıştır Bergman.
Alalede zaman yorumunun ana tezi olan zamanın sonsuz olduğu fikri dünya zamanının bu surette nasıl tesviye edilip örtüldüğünü böylelikle de esasen zamansallığın örtüldüğünü en çarpıcı biçimde ortaya koymuş Bergman. Dünyasallık, uzayıp giden bir yaşama isteği ve varlığa duyulan merak kendiliğinden anlaşılır olmanın dışına çıkarak kararsızlıkla her iki yola da sapmadan devam eder. Her türlü olası özneden çok daha öznel olan dünya zamanı fiilen var olmakta olan benliğin doğru biçimde anlaşılması ve gösterilebilmesi için imgeleri müstesna bir şimdileştirme aracılığıyla serimlemiş Bergman. Soyut düşünceler üzerinden devam eden Bergman filmin devamında daha çok dünyevilik ve tanrıcılık üzerinden gitmiş. İnsanın yaşamasının sadece bir görev olduğunu, ölümden sonra hayatın rüya içinde rüya bütünlemeleriyle serimleyen Bergman kaynağını gösteren bir belirtiyi işaret ediyor. Geçmiş varolan bir şey değildir, hem de hiç değildir. Ne eşyada, ne düşüncede ne de hayatta varoluşa bir niteliği olmadığını görüyoruz Ishak karakteri üzerinden. Hiçliği düşünmenin zorluğunu düşüncedeki bir imgeden, bir kuruntudan başka bir şey olmadığını görüyoruz. Bir hammaddeyi satmak zorunda kalıyoruz. Ne yapacağımızı bilmeden yani varoluşu, kendi varoluşumuzu veriyoruz.
Rüyadan uyanan Ishak gerçek dünyaya döner ve ödülünü alarak evine döner. Kesinliğin bir vurgusu olan kanaat duygusuyla geçmişi sorgulamasından hiçbir şey elde edemeyen Ishak, ölümün inkar edilemeyecek bir deneyim olgusu olduğunu kabul eder. Filmin ana hatlarını ölüm, ölüm korkusu, yalnızlık ve varoluş üzerine çizen Bergman belirsizliğin üzerini örterek kesinliğe isabet ediyor. Ölüm üzerine eylemsiz ve yorgun düşüncenin zincirlerini kuşanan Ishak başka sefere ötelediği ölümü genel bir kanaat referansı gibi göstererek; sonuç olarak herkes ölümün kesinliğinden yararlanır çizgisinde sabitliyor fikrini. Bergman filmin son sahnesinde Albert Camus'a selam vermiş. Yabancı kitabında Meursault, kendisiyle baş başa kaldıktan sonra, hapse girmeden önceki fikirleriyle, varlığını hissettikten sonra ortaya çıkan fikirlerini uzandığı yatakta mukayesse etmiştir. Kendi varlığının somutsallığını ortaya çıkardığında; topluma ait bir birey olduğunu ve hislerini aslında varoluşsal sorgulamalarla asla yok edemeyeceğini anlamıştır. Ishak da filmin sonunda yatağına uzandığında, geçmişinin şimdisiyle olan bağlantısını gördüğünde kendi varlığını daha somut bir biçimde hissetmiştir. Bu iki karakter arasında filolojik açıdan nesnel bir yoruma varmak ve pozitif bir bağlam sağlamak mümkün. Bergman bakış açısı çeşitliğiyle aktardığı üstü örtük olarak işlenen bir çok konuyu ortak bir paydada sergilemiş. Kültürlerde ve felsefelerde bulunan olanaklı tür, akım ve bakış açısı çeşitliliğini sinemada bize göstermiş. Filmin negatif işleviyse açıkça ifade edilemez ve dolaylı kalan ölümden sonra hayat var mı sorusunu hedef alıp cevabı sistematik bir vurguyla açık bırakmasıdır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder